9 MAYIS DÜNYA ÇÖLYAK GÜNÜ
ÇÖLYAK HASTALIĞI (GLUTEN ENTEROPATİSİ)
Gluten; buğday, arpa, çavdar,yulaf gibi tahıllarda bulunan, glutenin ve gliadinden oluşan bir bitki proteindir.Ülkemiz gibi buğdayı sofralarda çok sık kullanılan toplumlarda hemen hemen her yemekte glutenle karşılaşmak mümkündür.
Çölyak hastalığında gluten vücuda alındığında ince bağırsakta bulunan besin emilimde görevli emici tüylerin yapısında bozulma ve kopma meydana gelir. Besin alerjileri gibi kısa süreli ya da dönemsel değil ömür boyu sürecek bir emilim bozukluğudur.
Vücudun sağlıklı olması için besin maddelerinin sindiriminin ve emiliminin iyi bir şekilde olması gerekmektedir. Çölyakta gluten, besinlerin emilimini sağlayan bağırsaktaki emici tüylerin yapısını bozduğundan gerekli besinler alınsa dahi emilim sağlanamadığından vücut bu besinlerden faydalanamaz. Gerekli besin ögeleri alınmadığından erken kemik erimesi, kansızlıklar, çocuklarda büyüme ve gelişme geriliği gibi birçok olumsuz durum ortaya çıkabilmektedir. Çölyak, sadece bağırsakları etkilemekle kalmaz sinir sistemi, böbrek, kalp kası, karaciğer, kan sistemi, hormonlar, kas ve iskelet sistemi, bağışıklık sistemi ve deri sağlığını da etkilemektedir.
Çölyakın birçok oluşum nedeni vardır. Bunlardan biri genetik nedenlerdir.Birinci dereceden yakınlarında çölyak görülmesi oluşum riskini arttırmaktadır.Aileden birinde görüldüğü takdirde diğer bireylerin de taramadan geçirilmesi önemlidir.Bir diğer neden ise çevresel faktörlerdir.Bebeklik döneminde ek gıdaya geçişte glutenle erken karşılaşma, yanlış beslenme alışkanlıkları,katkı maddeleri,virüsler,enfeksiyonlar,sigara,alkol,beslenme düzensizlikleri çevresel nedenlere örnek verilebilir.
Antikorlar, dışarıdan gelen zararlı etkilere karşı vücudun savunmasında görevli yapılardır. Ancak, tam olarak bilinmeyen nedenlerden dolayı vücut bu savunmayı kendi yapıları için geliştirebilir. Buna otoümminite denir. Çölyakta glutene karşı otoimmün sistem devreye girer ve otoantikorlar oluşur.Bu sebeple çölyak teşhisi için vücudun kendi bağırsak hücresi için ürettiği otoantikor miktarını ölçen Ig A/ Ig G tipi anti-doku transglutaminaz (anti-t Tg) ve anti endomisyum (EMA) antikorları testi istenir.Ancak kesin teşhis için ine bağırsak biyopsisinin yapılması gerekmektedir.
Ülkemizde Çölyak hastalığı görülme sıklığı yüzde 1 ile binde 3 arasında değişmekte olup Türkiye’de 250 bin ile 750 bin arasında çölyak hastası tahmin edilmekte iken ancak yüzde 10’nuna tanı konulduğu dikkate alındığında 25 bin ile 75 bin arasında tanı almış hasta beklenmektedir. Toplumda tanı almamış hastalar buz dağının görünmeyen kısmıdır.
Çölyak hastalığı çocuklarda özellikle karın ağrısı, karında şişlik, ishal, huzursuzluk, iştahsızlık, enfeksiyonlarda artış ve gelişme geriliği, kusma, kilo alamama ve boy uzamasında yavaşlama gibi tipik belirtilerle ortaya çıkabilir. İleri yaşlarda hastalığın belirtileri daha geniş bir yelpazeye yayılır. Yetişkinlerde görülen belirtiler ise karın bölgesinde öne doğru şişkinlik, yaşa göre kilo azlığı, kas zayıflığı, kansızlık, dışkıda anormallik, büyük tuvalet ihtiyacının artması, ishal, kusma, bezginlik, nedeni bilinmeyen karaciğer hastalıkları, büyüme geriliği, ağız içinde oluşan aftlar, iştahsızlık, gaz şikayetleri, eklem ve kemik ağrıları, sinirlilik, ciltte kaşıntılı döküntüler olarak belirtilmiştir.
Otoimmün hastalıklar ortak gen bölgesinde kodlandığından hastalıklardan biri görüldüyse diğerlerininde taramasının yapılması gerekir. Çölyak tanısı varsa; tip 1 diyabet, down, turner ve willians sendromu, otoimmün karaciğer ve tiroid hastalığı, romatizmal hastalıklar taranmalıdır.
Çölyak hastalığının bilinen tek tedavisi glutensiz bir diyettir. Glutensiz beslenme; arpa, buğday, çavdar, yulaf ve bunlardan yapılmış yiyeceklerin tüketilmemesi demektir. Gluten sadece gıda maddelerinde bulunmamaktadır.Bu nedenle gıda olmayan ve ağız yoluyla temas edebilecek gıda dışındaki diğer maddeler konusunda da bilinçli olunması gerekmektedir.Bunlara örnek olarak dudak boyaları, diş macunları, kenarı kıvrımlı karton bardaklar, mektup zarfları verilebilir.
Çölyak hastalığının beslenme tedavisinde serbest yiyecekler; süt ve süt ürünleri, et ve et ürünleri, yumurta, pirinç, mısır ve patates ile bunların unlarından yapılmış yiyecekler, kurubaklagiller, sebze ve meyveler,yağlar, buğday ve çavdar unu katılmamış her türlü tatlı, reçel, bal, pekmez, lokum, sütlü tatlılar.Yasaklanan yiyecekler ise; boza, mısır gevrekli süt ürünleri, buğday, arpa, çavdar ve yulaf ile bunların unlarından yapılmış her türlü yiyecek, bulgur, makarna, şehriye, erişte, kuskus, bisküvi, simit, dondurma külahı, ekmek, tarhana, yarma, irmik, kraker, börek, pasta, çörek, kek, pasta, gofret, kurabiye, çikolata, puding hazır salça, ketçap, unla yapılmış soslar ve hazır satılan çeşni verici yiyeceklerdir.
Çölyak hastalığı olan bireylerin dikkat etmesi gereken konulardan biri de etiket okuma alışkanlığının kazanılmasıdır. Hazır olarak alınan paketli ürünlerin üzerinde mutlaka “glutensiz” ibaresi yer almalıdır.Glutensiz un, Glutensiz makarna, Glutensiz şehriye, Glutensiz çikolata, Glutensiz kek ve kraker, Glutensiz irmik, Glutensiz güllaç, Glutensiz bisküvi, Glutensiz tarhana ürünleri mevcuttur.Dikkat edilmesi gereken diğer konu ise çapraz bulaşmadır.Yemek hazırlama, pişirme,araç gereçlerin temizliği ve depolama ve saklama esnasında malzemelerin gluten ile teması önlenmelidir.Özellikle ailede çölyak hastalığı olan birey varsa yemek hazırlama ve pişirme esnasında kullanılan araç ve gereçlerin ayrılması doğru olacaktır. Çünkü 1 gr gluten dahi diyetin bozulmasına ve rahatsızlıkların tekrar ortaya çıkmasına sebep olmaktadır.
Çölyak hastalığı tanısı alındıktan sonra glutensiz diyet yapıldığında bağırsaklarda hızlı bir düzelme görülür. Çölyaklı birey kilo alamaya başlar, çocuklar ise büyüme ve gelişme açısından 3-6 ay içerisinde akranlarına yetişir ve şikayetler ortadan kalkar. Test sonuçlarındaki olumsuz sonuçlar ise 3-6 ay içersinde düzelir. Diyete dikkat edilmediğinde pek çok olumsuz sonuçla karşılaşılabileceği unutulmamalıdır. Glutensiz diyete uyum genel sağlık için oldukça önemlidir.
Sağlıklı günler dilerim.
Zeynep Burcu KÜÇÜK
Diyetisyen
Gümüşhane İl Sağlık Müdürlüğü